نخستین لباس در ایران باستان چگونه تولید شده است؟

برای اولین‌بار 7000 سال قبل از میلاد در ایران دستگاه ریسندگی وجود داشته است که احتمالاً پارچه‌بافی و تولید لباس اصلی‌ترین کاربرد آن بوده است. این دستگاه در غار کمربند نزدیک بهشهر امروزی یافت شده است. 

در شوش نیز باستان شناسان سوزنی سوراخدار پیدا کرده اند که تولید پوشش در ایران باستان را اثبات می کند.

زمانی که در ایران از کت‌وشلوار به‌عنوان پوشش استفاده می‌شد، تمدن‌های دیگر مانند یونان و بابل و آشور ایرانیان را به سخره می‌گرفتند. در دوره اشکانیان شلوار و لباس‌های آستین‌دار به‌عنوان پوشش روزمره و مرسوم خاور نزدیک رواج یافت. نمونهٔ موجود از لباس این دوره در مجسمه‌های فلزی اشکانی در موزه ایران باستان قابل‌مشاهده است. در زمان ساسانیان از نوعی کت استفاده می‌شد که جلوباز بود و قد آن تا زیر سینه می‌رسید. آستین‌های آن بلند بود و با یک دگمه دایره بسته می‌شود. اطراف یقه نوارهای زیبایی کار می‌شد. این کت، در نقوش تاق بستان و بشقاب‌های نقره‌ای این دوره به چشم می‌خورد. تا قبل از حملهٔ اعراب به ایران، ایرانیان از نوعی لباس چرم و چسبان که بیشتر مناسب سوارکاری بود، استفاده می‌کردند. بعد از آن شلوارهایی جایگزین شد که بسیار شبیه به شلوار کردی امروزی بود و لباس بالاتنه جایش را به قبای عربی داد. 

کت‌وشلواری که امروز می‌بینیم از زمان صفویه استفاده می‌شده است و بعد از انقلاب مشروطه با رواج سفرهای اروپایی کت‌وشلوار رواج بیشتری یافت.

در ادامه به توضیح بیشتر لباس در دوره‌های مختلف تارخی می‌پردازیم:

پوشاک ماد ها: 

لباس زنان و مردان:

ماد، آریایی‌هایی بودند که در ابتدا در غرب کشور سکنی گزیدند. به این دلیل که آشوریان مدام به آنها حمله می‌کردند، آنها تصمیم به اتحاد گرفتند و دیاکو را به رهبری انتخاب کردند. دیاکو نیز پایتختی مشخص کرد و در آن قصرهایی ساخت و نام آن را هگمتانه گذاشت به معنی محل تجمع.

ماد ها در ظاهر تجملاتی بودند و خود آرایی برای آنها بسیار مهم بود و برای آن وسایلی از سنگ و صدف و آهن و گچ و مفرغ و طلا و نقره می ساختند.

باتوجه‌به نقوش برجسته ای که از قبل از میلاد به دست آمده است، پوشاک در این دوران برای زن و مرد تفاوت زیادی ندارد و تنها اختااف آن سربندی است که زنان از آن استفاده می کردند.

لباس زنان و مردان در این دوره یک پیراهن بوده است که تا سر زانو می‌رسید. سه نوع یقهٔ متفاوت داشت: یقهٔ چپ و راستی، یقهٔ گرد و یقهٔ هفت.

آستین در این نوع پیراهن بلند بوده و در ناحیه شانه گشاد و هرچه به سمت مچ دست می‌رفته تنگ‌تر می‌شده و پر از چین.

شلوار در این دوره به‌صورت راسته بوده و از کمر تا مچ به یک پهنا بوده است اما تصاویری نیز در دست است که مادها را با شلوار چسبان می‌شود دید. شلوارها در ناحیه مچ پا نواری دارد که رو یا زیر کفش گره می‌خورد. احتمالاً دلیل این کار کشیده نشدن شلوار به سمت بالاست.

مادها از شنلی استفاده می‌کردند به شکل مستطیل و با رنگ‌هایی مثل بنفش و ارغوانی برای تابستان و قرمز و لاجوردی برای زمستان.

• 

پوشاک هخامنشیان:

لباس زنان و مردان:

هخامنشیان یا پارسیان به پادشاهی کوروش مادها را شکست دادند حکومت از آن آنها شد. لباس در این دوران بسیار الهام گرفته از مادها است اما نقل‌قولی از پوشاک این دوران وجود دارد: «ازروی برخی نقوش مانده از آن زمان، به زنان بومی برمی‌خوریم که پوششی جالب دارند. پیراهن آنان پوششی ساده و بلند یا دارای راسته چین و آستین‌کوتاه است. به زنان دیگر آن دوره نیز برمی‌خوریم که از پهلو به اسب‌سوارند. اینان چادری مستطیل شکل، بر روی همه لباس خود افکنده و در زیر آن، یک پیراهن با دامن بلند و در زیر آن نیز، پیراهن بلند دیگری تا به مچ پا نمایان است».

لباس آنها ردای ساده‌ای است بلند و چین‌دار با آستین‌کوتاه. آنها از چادر نیز استفاده می‌کردند. اسنادی برای تأیید استفاده از چادر در فرش پازیریک وجود دارد. در نقوش پازیریک زنان روی لباس‌های خود پارچه‌ای بلند بر سر دارند.

از مشاهدهٔ سنگ‌نگاره‌های این دوره درمی‌یابیم که مثل حکومت قبلی، لباس زنان و مردان شبیه به یکدیگر است. البته زنان پارسی دو نوع لباس داشتند، یکی برای ملکه و دیگری برای مردم عادی.

لباس مردان در این دوره شامل چهار نوع است:

لباس پادشاه و درباریان

لباس سواره نظام

گروه‌های وابسته

و مردم عادی

رنگ هر لباس باتوجه‌به طبقهٔ اجتماعی متمایز می‌شد. ارتشیان لباس قرمزرنگ به تن می‌کردند. لباس کاهنان به رنگ سفید بود و کشاورزان از رنگ آبی استفاده می‌کردند. پادشاه نیز برای نشان داد اقتدار خود از هر سه رنگ در لباسش استفاده می‌کرد.

چیزی که هخامنشیان را از مادها متمایز می‌کرد نوع کلاه آنها بود. این کلاه چهارگوش با چین‌های عمودی بود.

در هنگام جنگ هم پارچه‌ای پشمی یا کتانی به سر سربازان می‌پیچیدند.

پوشاک اشکانیان:

لباس زنان:

در زمان اشکانی هم زنان پوشاک کاملی داشته‌اند. نقل‌قولی از پوشاک این دوره را می‌خوانیم: «پوشاک زنان اشکانی پیراهنی بلند روی زمین، گشاد، پرچین، آستین‌دار و یقه راست بوده است و پیراهن دیگری روی آن را می پوشانیده است. قد پیراهن دوم نسبت به اولی کوتاه و ضمناً یقه‌باز بوده است و روی این دو پیراهن چادربه‌سر می‌کردند.»

لباس‌های این دوره با نقوش قلاب‌دوزی شده مزین می‌شدند. در زیر سینه کمربندی وجود داشت که گشادی لباس را جمع می‌کرد و باعث چین در زیر سینه می‌شد.

در موزه لوور نقش‌برجسته‌ای نگهداری می‌شود از زمان اشکانیان، در آن نقش‌برجسته زنی با چادر وجود دارد که البته از زیر چادر عمامه‌ای روی سر او نمایان است. نام این نقش‌برجستهٔ اشکانی پالیر است. روی پیشانی زن در نقش‌برجسته نوار فلزی پهن با نقش‌های برجسته وجود دارد و گویی پوششی برای موهای زن است.

 در نوشته ای دیگر نقل شده است که ردای چادر مانند زنان این دوره به رنگ های روشن و شاد است مثل ارغوانی و سفید. دو گوشه ی چادر با گردنبندی به پشت گردن وصل شده است. این چادر روی عمامه قرار می گیرد و پشت و دو طرف آن را می پوشاند.

لباس مردان:

لباس مردان اشکانی قبای بلند و گشادی است که با شلواری گشاد آن را می‌پوشیدند. روی سر نواری می‌بستند که دو طرفش دو رشتهٔ دراز داشت. پادشاهان اشکانی هم تاجی بنام تیار بر سر می‌گذاشتند.

مهم‌ترین بخش شاخصهٔ لباس اشکانی شلوار است. پارچهٔ مورداستفاده در این دوره لطیف و نازک به نظر می‌رسد به‌طوری‌که چین‌های مورب و منحنی تا قوزک پا ادامه داشت. در آن نقطه یا بسته می‌شد و یا به داخل چکمه می‌رفت.

در بخش بالاتنه در این دوره دو نوع تن‌پوش قابل‌مشاهده است. یک بالاپوش کوتاه و چسبان که در جلوی بدن بسته می‌شد و یک پیراهن گشادتر و بلندتر که با کمربند روی آن بسته می‌شد.

در برخی تصاویر هم بالا پوشی دیده می‌شود که بدون آستین است و بسیار گشاد که روی همهٔ لباس‌ها می‌پوشند.

عموماً لباس‌های این دوره با نوارهایی در حاشیه تزیین شده‌اند و نوارها در جلوی لباس آویزان است.

نکته جالب‌توجه دیگری که در لباس‌های اشکانی موجود است تکه پارچهٔ بلندی است که روی شانه چپ افراد آویزان می‌شده و احتمالانشان از مذهب است.

باتوجه‌به آثار به‌دست‌آمده از دوره اشکانیان، لباس‌های اشکانی بسیار شبیه به لباس‌هایی است که امروزه مردم شرق ایران از آن استفاده می‌کنند.

• 

پوشاک ساسانیان:

لباس زنان:

حاکم  زمان ساسانی اردشیر شاه بود و دین رسمی کشور را دین زرتشت اعلام کرد.اقدامات اردشیرشاه شامل: بازسازی آتشکده های زرتشتی و ترجمه کتاب اوستا بود. زنان در زمان ساسانیان حجاب کامل داشتند.

نقل قول از پوشش این دوره: «چادر که از دوره هاى پیش مورد استفاده بانوان ایران بوده است، در این دوره نیز به صور مختلف مورد استعمال داشته است.»

بشقاب های نقاشی شده ای از دوره ی ساسانی در دست هست که روی آن زنانی با پیراهن بلند با آستین یا بدون آن، پر از چین و گشاد، که در زیر سینه مانند لباس اشکانیان با نواری جمع می شد. در نقاشی این نکته به چشم می خورد که در ناحیه پشت دامن ، پارچه ای  وصل شده است که چین های زیادی دارد. یقه ی مورد استفاده در این لباس عموما گرد است اما  گاهی یقه ی بسیار باز تا پایین سینه نیز دیده می شود.

در برخی تصاویر دیده شده که زنان ساسانی چادری تا ساق پا با چین‌های بسیار زیاد سر می‌کردند.

لباس مردان:

در پوشاک مردانهٔ ساسانی شنلی دیده می‌شود که احتمالاً تأثیر گرفته از یونان است. در این دوره برای پوشش پادشاهان از تاجی استفاده می‌شد که از تاج میترا الهام گرفته است. پشت تاج نواری وجود دارد که پشت سربسته می‌شود. همهٔ پوشاک در این دوره از پارچهٔ نرم و لطیفی دوخته می‌شد که با پارچهٔ خشک و خشن هخامنشی مغایرت دارد.

پوشاک صفویان:

لباس زنان:

در زمان صفویان هنر پیشرفت چشمگیری کرد و تنوع پوشش در این دوره بیشتر از گذشته است. مخصوصاً لباس زنان در این دوره نسبت به شرایط مذهبی و اجتماعی، دچار تغییرات چشمگیری شد.

پارچه های منقوش با بافت های گلدار و رنگی و ابریشمی و زربافت استفاده می شدند . رو پیراهن لباسی بلند و جلو باز مانند مانتو های امروزی به تن می کردند. روی لباس کمربند می بستند .زنان کلاه کوچکی مخصوص خود داشتند. هر کس نسبت به مرتبه و مقام اجتماعی و بضاعت از جواهرات روی کلاه استفاده می کرد.در زمستان از شلوار پنبه ای و جوراب کوتاه استفده می کردند.

برای خروج از خانه از پارچه‌ای چادر مانند به رنگ سفید یا بنفش استفاده می‌شد.

 لباس مردان:

مردان در این دوره از تنبان آستر کرده‌ای استفاده می‌کردند که جایگزین شلوار بود. پیراهن مردان بسیار بلند بود به‌گونه‌ای که تا حدود زانو می‌رسید. دو طرف چاک داشت و یقه نداشت. روی آن پیراهن نیم‌تنهٔ نخی به تن می‌کردند که کلیجه نام داشت.

کلیجه جلوی شکم دکمه می‌خورد و بسته می‌شد. در این دوره پوشیدن قبا روی لباس رواج یافته بود پارچهٔ آن نخی و نازک بود. اصولاً قبا هر روز عوض می‌شد و تا زمانی که لک نیفتاده بود از آن استفاده می‌کردند. اعتقاد آنها بر این بود که قبای لک‌دار مایهٔ خفت است. روی قبا هم پارچه‌ای منقوش با لبه‌های زربافت به‌عنوان کمربند گره می‌زدند.

• 

پوشاک زندیه:

لباس زنان:

زمانی که نادر شاه افشار به پادشاهی رسید،جامعه کم کم از شکل تجملاتی به شکلی ساده تغییر جهت داد. در این جامعه پیراهن ها و دامن ها کوتاه شدند، مدل شلوار ها تغییر کرد و جنس و جزییات تزیینی آن اهمیت بیشتری پیدا کرد.

لباس زنان زندیه در بیشتر مواقع پیراهنی بود تنگ با یقهٔ گرد ساده که وسط آن یک چاک بود که با استفاده از روبان گره می‌خورد. روی این پیراهن معمولاً کت بلندی می‌پوشیدند که تقریباً نیمی از بدن را می‌پوشاند. نام این کت ارخالق است و کت دیگری نیز روی ارخالق می‌پوشیدند به نام کلیجه که بلندتر بود و تا بالای زانو می‌رسید.

سرپوش زنان در این دوره تور یا پارچه‌ای بود که به‌صورت رها روی سرخود می‌انداختند و با زیورآلات موهایشان را آرایش می‌کردند. آنها از کفش با نوک باریک و برجسته استفاده می‌کردند به نام نعلین یا ساغری.

زنان در زمان زندیه بیرون از منزل چادر با رنگ‌های تیره به سر می‌کردند و برای پوشاندن صورت خود از روبنده استفاده می‌کردند.

لباس مردان:

لباس مشترکی که زنان با مردان این دوره داشتند، شلواری بسیار گشاد و بلند بود با پارچه‌ای راه‌راه که مورب دوخته می‌شد و زنان روی آن دامنی می‌پوشیدند که حدوداً بین زانو و مچ پا قرار می‌گرفت.

کلاه مورداستفاده در این دوره نمدی بود و استوانه‌اش از پوست حیوانات. شلوار قشر متوسط از جنس پنبه بوده است و این شلوار گشاد بوده است. مردم قشر مرفه از شال کشمیری به‌عنوان کمربند استفاده می‌کردند و مردم ضعیف‌تر از کمربند چرمی استفاده می‌کردند.

در دوره زندیه از جوراب استفاده نمی‌شد مگر در زمستان. آن هم اغلب برای مردم ثروتمندتر که جوراب پنبه‌ای را روی شلوار می‌کشیدند.

از دیگر ویژگی‌های ثروتمندان این دوره عمامه‌ای بود که از کشمیر یا شال کرمان بود. کلاه دیگری نیز استفاده می‌شد که سیاه‌رنگ بود و آسترش هم از پوست بره بود. عبا در دوره زندیه همچنان مورداستفاده بود.

پوشاک قاجار:

لباس زنان:

 لباس در این دوره بسیار شبیه به لباس در دوران زندیه بود و فقط تغییرات جزئی به همراه داشت.

پیراهن‌ها مثل دوره زندیه چاک‌دار بودند و آستین بلند داشتند. دامن‌ها نیز همچنان گشاد و پرچین بودند و حاشیه آن را با یراق و گلابتون و … زینت می‌دادند.

کمربندها معمولاً یا طلایی بود و یا نقره همراه با جواهر. پوشش سر هم مثل زمان زندیه تور و کلاهی کوچک بود.

چادر نماز و چارقد در این دوره استفاده نمی‌شد.

یکی از دلایل تغییر لباس در این دوره سفرهای ناصرالدین‌شاه به فرنگ و الهام از لباس بالرین‌های فرنگی بود. شلوارهای زیر دامن تبدیل شد به شلوار نازک و چسبان. این تغییر از زنان حرم‌سرا شروع شد.

لباس مردان:

لباس مردان هم مثل لباس زنان وامدار دورهٔ قبلی یعنی زندیه بود. لیکن مراوده با غرب باعث افزایش تأثیر غرب بر پوشش شده بود.

لباس مردان در این دوره شامل عمامه‌ای بود سفید و بلند که روحانیون بر سر می‌بستند. سیدها در این دوره از عمامهٔ سبزرنگ استفاده می‌کردند. کسبهٔ بازار نیز عمامه‌ای کوچک‌تر داشتند از جنس چلوار سفید که باغ نخ رنگی و عموماً زرد کهربایی دور دوزی می‌شد.

مردان دورهٔ قاجار پیراهن سفید به تن می‌کردند این پیراهن از جنس‌های مختلف بود و بهترین آن که از ابریشم سفید بود برای ثروتمندان استفاده می شد. زنان در خانه روی جیب پیراهن مردانشان گل‌وبوته دور دوزی می‌کردند.

در دوران قاجار جوراب‌های بافت اصفهان مخاطب زیادی داشت. طول این جوراب‌ها به ماهیچهٔ پا می‌رسید. جوراب نخی مخصوص تابستان بود و جوراب پشمی مخصوص زمستان. اما در روستاها به جز در زمستان و مراسم‌های خاص عادت به پوشیدن جوراب نداشتند.

• 

پوشاک  پهلوی:

لباس زنان و مردان:

واردات لباس‌های گوناگون از اروپا و ورود طراحان لباس از فرانسه باعث شد لباس در ایران کاملاً شکل متفاوتی به خودش بگیرد. اندازهٔ چادرها کوچک‌تر شد. روبنده (پوشش صورت) و چاقچور (دو پاچه گشاد که در ناحیه مچ کش دارد و پر از چین است) در بین نسل جدید کاملاً منسوخ شد و به‌جای آن از پیچه استفاده می‌شد. شلوار کشی جایش را به جوراب‌های بلند کشی داد. این جوراب‌ها با استفاده از ماشین‌های وارداتی تولید می‌شد.

چادر کمری و شلوار و چاقچور و شلیته نیز جایشان با پیراهن یک‌تکه با اندازه‌های مختلف نسبت به مد روز، عوض شد.

ژیلت و بلوز و کت با دوخت اروپایی نیز جایگزین ارخالق و نیم‌تنه شدند. در بخش پارچه هم شاهد جایگزینی کرپ و ساتن و کرپ دشین و ژرژت و.. به جای زری و مخمل و تور هستیم.

نکات جالب لباس در ایران باستان:

• اولین چرخ ریسندگی در غاری به نام کمربند حدود 7 هزار سال قبل از میلاد پیدا شد.
• در حدود 7 هزار سال پیش سوزن دز شهر شوش کشف شد.
• اسکندر مقدونی هنگامی که به ایران حمله کرد، لباس ایرانی می‌پوشید. اما شلوار را به سخره می‌گرفت و هرگز آن را به تن نکرد.
• ایران اولین تمدنی است که شلوار و کت آستین‌دار به تن کرد.
• واژهٔ انگلیسی Pajamaاز لغت فارسی پای جامه گرفته شده است.
• زنان ایرانی از ابتدای تاریخ با لباس پوشیده نقاشی و ثبت شده‌اند.
• دوختن نقوش بر روی لباس از گذشته در ایران مرسوم بود. تابوت سنگی اسکندر، دارای نقوشی است از ایرانیان که با شلوارهای منقوش از گل و پرنده و … دیده می‌شوند. این تابوت در موزهٔ شهر استانبول نگهداری می‌شود.
• بعضی از پارچه‌های ایرانی که برای اسقف‌ها تهیه شده بود هنوز در موزه‌های کلیسا در اروپا نگهداری می‌شود.
• اولین کسانی که از لباس ویژهٔ ورزش استفاده کردند ایرانیان بودند. این لباس مخصوص چوگان بود.
• اولین‌بار ایرانیان از دستکش استفاده کردند. به نقل از گزنفون، تاریخ‌نگار یونانی، ایرانیان در سرما دستان خود را در پوست حیوانات نگه می‌داشتند.
• چکمه در زمان هخامنشیان استفاده می‌شد. ژوستی نین، امپراتور روم شرقی از چکمهٔ ایرانی استفاده می‌کرد.
• اولین‌بار ایرانیان از شال استفاده می‌کردند و هنوز هم در زبان انگلیسی شال،Shawl خوانده می‌شود.

تا اینجا با نوع پوشش در ایران باستان تا پهلوی آشنا شدیم. پس از پهلوی تا امروز به دلیل انقلاب جمهوری اسلامی نوع پوشش به شکلی تغییر کرده که حضور زن در جامعه راحت‌تر اتفاق بی افتد.

دانستن پیشینهٔ پوشاک ایران باستان، به حفظ فرهنگ و هنر ایران کمک می‌کند و هدف ما نیز در سایت فرهنگ ایران‌زمین حفظ تاریخ ارزشمند کشورمان است.