هنر در زمان قاجار از چه مرتبه‌ای برخوردار بود؟ و چرا؟

اگرچه تفاوتی ندارد که هدف شاهان قاجار از حمایت هنر به دلیل منافع شخصی بوده یا هر دلیل دیگر، چیزی که برای ایران حائز اهمیت بوده است:

•  ورود هنر جدید،

•  پرورش هنرمندان دوره‌دیده از غرب،

•  و نو اوری در عکاسی و لیتوگرافی و …

 در این مقاله از دلیل حمایت شاهان قاجار از هنر و حمایت ناصرالدین‌شاه قاجار می‌خوانیم.

در دوران  130 سالهٔ قاجار، شاهان برای تصویب و محکم کردن جایگاه تاج‌وتخت خود به هنر توجه بسیاری نشان می‌دادند به حدی که رقابت برای توجه شاید ظاهری به هنر باعث رواج هنرهای تجسمی و واردشدن هنر غربی به ایران شد. اما همهٔ شاهان قاجاریه هم تظاهر به ذوق هنری نداشتند. برای مثال ناصرالدین‌شاه یکی از هنرمند تریم شاهان ایران است.

ناصرالدین‌شاه هنردوست

ناصرالدین‌شاه یکی از شاهانی بود که علاقه‌اش به هنر واقعی بود. به همین دلیل در زمان پادشاهی‌اش هنر مرتبه بالایی پیدا کرد و واردات هنر و ابزار آن به کشور بسیار رواج یافت.

او بارها به فرنگ سفر کرد و برای زنان دربار سوغاتی‌های فرنگی می‌آورد و ایران نیز در این دوره از سوغاتی‌های او بی‌نصیب نماند. البته در این دوران بازدید گردشگران خارجی هم از ایران که به آن «شرق اسرارآمیز» می‌گفتند، رواج یافته بود.

نقاشی‌های ناصرالدین‌شاه

ناصرالدین‌شاه که نقاشی را از صنیع الملک (وی هنر آموختهٔ پاریس بود و آثار مهمی از او در موزه لوور نگهداری می‌شود) آموخته بود، از نزدیکان و درباریان نقاشی می‌کشید. دیگر موضوعاتی که از آنها برای الهام گرفتن در نقاشی استفاده می‌کرد:

• پرتره درباریان
• مسافرت‌ها
• مراسم‌ها
• اسب‌دوانی
• شهرهای ایران
• ییلاق‌ها
• اردوها
• مردم عادی

در دوران او باتوجه‌به فرهنگ غرب، حرم‌سرا از انزوا در آمد و زنان هم اجازهٔ همکاری در مسائل سیاسی و معاشرت با مردان را پیدا کردند. نقاشی و عکاسی از زنان حرم‌سرا به آزاد شدن فعالیت‌های زنان در اجتماع کمک کرد.

بیشتر بخوانید: بررسی هنر در صفویه

دو نقل‌قول از مشاهیر ایرانی دربارهٔ نقاشی‌های ناصرالدین‌شاه:

1. صنیع الملک: «ناصرالدین‌شاه نقاشی می‌دانست، من پیشخدمت بودم، نقاش‌باشی بودم، معلم شاه هم بودم، ناصرالدین‌شاه پرده می‌ساخت، صورت اعتمادالسلطنه را شاه ساخته بود، خیلی شبیه بود خود او گفته بود.»
2. یحیی ذکاء: «شاه عکاسی می‌کرد، شعر می‌سرود و خطاطی می‌کرد و پیش‌تر هم اندکی نقاشی آموخته بود؛ هوس کرد که خود نیز نقاشی و طراحی را دوباره فراگیرد و برای این کار ابوالحسن خان صنیع‌الملک را به معلمی خود برگزید و مدتی زیردست او به آموختن دقایق طراحی و آبرنگ سازی پرداخت و در این کار تا حدّی به پیشرفته‌ای نائل آمد.»

در ادامه عکس هایی از نقاشی های ناصرالدین شاه که در دوران قاجار می زیسته است، را میبینیم که شاید همین نقاشی ها او را به یکی از مشهورترین شاهان ایرانی تبدیل کرده است:

• 

• 

• 

• 

• 

نقاشانی که ناصرالدین‌شاه از آنها حمایت کرد:

• ابوالحسن غفاری که در دانشگاه‌های هنر رم و واتیکان و فلورانس ب تحصیل‌کرده بود و پس از بازگشتش به ایران در سال 1266 ه.ق. از اروپا در مجمع الصنایع (سرای بزرگی در سبزه‌میدان، انتهای بازار توتون‌فروش‌ها که حجره‌های گوناگون فرهنگی هنری داشت) مشغول به کار شد. در حجرهٔ نقاشی همراه با 34 نفر از شاگردانش کار می‌کردند. در سال 1277 ملقب شد به صنیع الملک و به دستور ناصرالدین‌شاه اولین هنرستان نقاشی دولتی در ایران را تأسیس کرد.
• مویدالدوله گرانمایه که به فرنگ فرستاده شد برای فراگیری هنر.
• مشاورالممالک محمودی که او نیز به پاریس اعزام شد.
• میرزاعلی اکبر خان مزین الدوله که در 12 سالگی به فرنگ فرستاده شد برای تحصیلات هنری اما پس از بازگشت علاوه بر هنر به تحصیل زبان فرانسه در دارالفنون نیز پرداخت.
• محمود خان ملک‌الشعرا که از نقاشان دربار بود و کارهای اداری دربار را نیز انجام می‌داد.
• محمدحسن افشار که نقاش‌باشی دربار بود و از آثار مهم او سه پیکر نگاره از ناصرالدین‌شاه است که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود.
• عبدالله خان معمارباشی که در دربار فعالیت داشت.
• محمد اسماعیل که از ناصرالدین‌شاه لقب نقاش‌باشی را دریافت کرد و در نقاشی لاکی روی قلمدان، قاب آیینه و صندوقچه بسیار پرکار بود و پرتره‌نگاری و صفحه‌آرایی نیز انجام می‌داد.
• محمد غفاری از مستعدترین شاگردان دارالفنون بود و لقب کمال‌الملک را از ناصرالدین‌شاه دریافت کرد. نقل‌قول از کمال‌الملک دربارهٔ ناصرالدین‌شاه: «هشت سال در دارالفنون بودم. شاه در عمارت شمس‌العماره اطاقی برای من معین كرد. بعد در عمارت بادگیر منزلی دادند و در آنجا مشغول نقاشی شدم. (در اطاق آینه و تخت طاووس نقاشی می‌کردم) پنج سال آنجا کار می‌کردم، من که وارد دربار شدم ابتدای عظمت میرزا ابراهیم امین‌السلطان بود، مشیرالدوله وزیر خارجه بود و کسی به نام صدراعظمی نبود»

کمال‌الملک نیز به فرنگ فرستاده شد و از غرب تعلیم دید. او که تأثیرگذارترین نقاش قاجار است در دوران زندگی‌اش 170 تابلو کشید و بسیار موردتوجه شاه بود.

نقل‌قول دیگری از کمال‌الملک: «مردم خیال می‌کنند چون ناصرالدین‌شاه به من حقوق و سمت و نشان داده من بدو علاقه دارم، ولی نه، ناصرالدین‌شاه بر من حق تربیت داشت، هر منظره عالی و یا گل زیبا و صورت خوبی می‌دید کسی را به سراغ من می‌فرستاد و تا آن منظره، گل یا صورت را به من نشان نمی‌داد و من از آن طرحی برنمی‌داشتم آرام نمی‌گرفت و حتی گاه خود با دوربین بالای سر من ایستاده کوچک‌ترین تعلل یا مسامحه مرا گوشزد می‌کرد و می‌گفت کمال‌الملک آن بوته گل [را] نساختی یا آن قطعه‌سنگ فراموش شده.20 و باز کمال‌الملک نقل می‌کند که شاه تمثال‌ها را به من محول می‌کرد (برای نقاشی) و هر تمثالی را ده تومان می‌گرفتم، با شاه قدری محرمیت داشتم، شاه صورت‌هایی را که به من محول می‌کرد بکشم، احدی مسبوق نبود. او اطمینان داشت من هم درست بودم.»

ناصرالدین‌شاه و عکاسی

تاریخ شروع عکاسی در ایران با تاریخ آن در دنیا تفاوت چندانی ندارد. دلیل این پیشرفت ذوق هنری، ناصرالدین‌شاه است.

روزی که زول ریشار (مدرس فرانسه در مدرسهٔ دارالفنون) از ناصرالدین‌شاه با دوربینی که از ملکه ویکتوریا هدیه گرفته بود، عکاسی کرد، آتش علاقه به عکاسی در دلش روشن شد. او در 19 سالگی دستور داد که با دوربین عکاسی به تخت‌جمشید بروند و از آن عکاسی کنند. هرچند هیچگاه به مرحله انجام نرسید.

دستور بعدی او این بود که آقا رضاخان اقبال السلطنه، از فرانسیس کارلهیان (عکاس فرانسوی) عکاسی را یاد بگیرد و در هنگام سفر همراه شاه باشد و از او عکاسی کند.

مؤسس اولین عکاس‌خانه در ایران نیز این شاه هنردوست بود و از کارلهیان خواست که در مدرسهٔ دارالفنون عکاسی تدریس کند.

وجود عکس‌های زمان قاجار و اینکه می‌دانیم زنان حرم‌سرا چه شکلی بودند و یا میدانیم شاه‌های قاجار چه لباسی بر تن می‌کردند و… را مدیون ناصرالدین‌شاه هستیم.

ناصرالدین‌شاه و مجسمه

ناصرالدین‌شاه در بازگشت از یکی از سفرهایش به فرنگ بود که با خود فکر کرد ایران، مثل فرنگ در میادین مجسمه ندارد پس دستور داد که میرزاعلی اکبر معمار مجسمه‌ای از او بسازد و در میدان باغ شاه نصب کنند.

مجسمه اندازهٔ شاه بود و در این اثر با لباس بسیار رسمی و تاجی بر سر سوار اسب بود. اثری از این مجسمه باقی نمانده است اما در یکی از نقاشی‌های کمال‌الملک قابل‌مشاهده است.

هنر قاجار محدود به دوران ناصرالدین‌شاه نشد و در زمان شاه‌های دیگر نیز ادامه داشت. در مقالات بعدی راجع به هنر ایران در قاجار و دوره‌های دیگر خواهیم خواند. نظرات خود را با ما در میان بگذارید.