ایرانیان اولین بار از چه زیراندازی استفاده کردند؟

انسان اولیه تا 9 هزار سال قبل از میلاد روی سنگ و خاک و کلوخ استراحت می‌کرد. تصور این شرایط هم برای امروز وحشتناک است اما اگر اشخاصی احساس نیاز نکرده بودند و به فکر تولید زیرانداز نیفتاده بودند، شاید روال سنگ نشینی تاکنون ادامه داشت.

9 هزار سال قبل از میلاد، نیاز انسان به ظروف، سرپناه، زیرانداز، وسایل دفاع در برابر حمله احتمالی حیوانات یا شکار آنها، او را مجبور به بافتن گیاهان به هم کرد. این بافته‌های حصیری از نی و گیاهانی که در باتلاق‌های بین‌النهرین می‌روئید، ساخته می‌شد. این اولین نوع زیرانداز است که به آن حصیر می‌گوییم.

در ادامه به معرفی حصیر و دیگر زیراندازهای تولید شده تاکنون خواهیم پرداخت.

• حصیر:

حصیر قدیمی‌ترین زیرانداز ایرانی  است که از بافتن الیاف گیاهی به هم ساخته می شود و سابقهٔ آن به تمدن بین‌النهرین برمی‌گردد. امروزه از حصیر برای تولیدات دیگری مثل بادبزن، کلاه، سفره، سبد و … استفاده می‌شود.

بافت حصیر دربعضی از نقاط مختلف گیلان از جمله لاهیجان، بندر انزلی،  آستانه اشرفیه، لنگرود، شفت، رشت  و… رواج دارد و عمده‌ترین مرکز تولید آن مناطق روستایی شهرستان‌های رشت (فشتکه، تسیه) و بندر انزلی (روستا‌های غازیان، گلشن، جفرود و زیباکنار) است.

• جاجیم:

درگذشته برای پیچیدن رختخواب که به آن «جا» می‌گفتند از آن استفاده می‌شده است.

به آن «جای جمع» می‌گفتند و به‌مرور به کلمهٔ جاجیم تبدیل شده است.

جاجیم بافت خشن و ضخیمی دارد که کاربردهای آن بسیار است. کوچ گردان ها بسیار از آن استفاده  می کردند. و معمولا از آن به عنوان رو انداز کرسی هم استفاده می شد.  با منسوخ شدن کرسی، استفاده از جاجیم رو به فراموشی رفت.

• زیلو:

تاریخچهٔ زیلو به حدود 700 سال پیش برمی‌گردد و احتمالاً سرمنشأ آن به کویرهای ایران برمی‌گردد. هدف پوشش کف مراکز مذهبی و منازل کویری بوده است.

زیلو، دست بافته‌ای است دو رو و تنها زیراندازی است که در تار و پودش از نخ پنبه‌ای استفاده می‌شود. نقوش زیلو هندسی و کاملاً ذهنی است.

مرغوب‌ترین نوع زیلو «تفتال» نام دارد.

• گبه:

گبه، نوعی فرش داری است، از خصوصیات بارز آن گره‌دار بودن و تمام پشمی بودن است. نقوش این فرش ذهنی است و بافت درشت و زمختی دارد. لغت گبه هم به معنای زمخت و درشت است. تصاویر مورداستفاده در گبه شامل شیر، پلنگ، اسب، گوزن و انسان است.

در تولید گبه از رنگ مصرفی استفاده نمی‌شود و معمولأ دارای چهار رنگ طبیعی است.

• قالی:

زیر اندازی پرزدار که از گره‌زدن پرز بر تار تولید می‌شود. به این پرز خامه یا گوشت هم گفته می‌شود. قالی یکی از کامل‌ترین زیراندازهای ایرانی است که تصاویر شکیل و نقوش زیبایی روی آن اجرا می‌شود.

تاریخچهٔ قالی در ایران به 2500 سال پیش برمی‌گردد که شاخص‌ترین اسناد به‌جامانده از آن «قالی پازیریک» است.

• گلیم:

گلیم بافته‌ای داری است که از درگیری تاروپود تولید می‌شود. بدون پرز است و با نخ پنبه‌ای، کنفی و یا پشمی بافته می‌شود. به این‌گونه که از نخ پنبه‌ای به‌عنوان تار و از نخ پشمی رنگارنگ به‌عنوان پود استفاده می‌شود. زمینهٔ گلیم اغلب روشن است و از رنگ‌هایی نظیر سفید، کرم، یا شیری برای آن استفاده می‌شود. نقوش به رنگ‌های مشکی، قهوه‌ای یا حنایی هستند.

آثاری از آرامگاه فراعنهٔ مصر به‌دست‌آمده که نشان می‌دهد، گلیم از آن زمان مورداستفاده بوده است. پشم مورداستفاده برای گلیم از پشم بز بوده است و تاروپود به‌صورت ساده از زیر و روی‌هم می‌گذرند.

• پلاس:

پلاس نوعی از گلیم است درشت‌بافت و تمام پشمی که مواد اولیهٔ آن ضخیم‌تر از گلیم‌های معمولی و بدون نقشه و ذهنی بافته می‌شود. این زیرانداز مانند قالی چله‌کشی می‌شود، سپس الیاف پشم را به شکل افقی از تار عبور می‌دهند و سپس شانه می‌زنند.

نام دیگر پلاس «فرش گره‌دار» یا «ماهوتی» است. این زیرانداز کاربردهای دیگری نیز دارد ازجمله:

سجادهٔ نماز، سفرهٔ پیش پای عروس و …

• مسند(گلیمچه):

مسند نوعی گلیمچه است محکم و ریزبافت در ابعاد کوچک و طرح‌های متنوع. این فرش داربافت محصول اردبیل است. علت نام‌گذاری مسند به این دلیل است که در بالای اتاق ویژهٔ مهمانان پهن می‌شود.

• رندبافی:

رند بافی یا سرانداز بافی یک از بافته‌های داری است که در ابعاد قالیچه بافته می‌شود وآن را در آذربایجان به نام «ورنی» و در کرمان به نام «شیریکی پیچ» می‌شناسند. رند، همانند گلیم دورو نیت و مثل قالی هم پرز ندارد، بافته‌ای بین این دو است و به این دلیل به آن سرانداز میگویند که بالای قالی بزرگ پهن می‌شود تا قالی آسیب نبیند.