قالی یا فرش ایرانی از دیرباز معروف و مورد استفاده بوده، سند آن نیزگزنفون تاریخ‌نگار یونانی در کتاب سیرت کوروش، در بین سال‌های ۴۳۰ تا ۳۴۵ پیش از میلاد می‌نویسد: «ایرانیان برای این‌که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.»

بر اساس ابزارهای مخصوص قالیبافی به دست آمده از گورهای زنان عصر مفرغ در دامنه‌های البرز و تپه یحیی در کرمان پیشینه قالیبافی ایران به این دوره و حدود چهار هزار سال پیش می رسد. گزارش ها و بازمانده های باستانی، پیشرفت قالیبافی در دوره هخامنشی را نشان می دهد. هخامنشیان از طریق ایجاد کارگاه های قالیبافی و حمایت هنرمندان و صنعتگران این رشته زمینه پیشرفت آن را فراهم ساختند. لوح های بازمانده از تخت جمشید آگاهی های روشنی درباره کارگران به ویژه زنان قالیباف ارائه می دهند. روایات مورخان و نویسندگان یونانی و رومی همراه با توصیف فرش ها و کفپوش‌های زیبا در دربار شاهان هخامنشی و پادشاهان باستانی ایران است.

قالی پازیریک که در سال ۱۹۴۹ میلادی کشف شد تنها نادره ی فرش از دوران شکوهمند پادشاهان هخامنشی است که تا به امروز به عنوان یگانه سند موجود از قالیبافی آن عهد مورد توجه تمام فرش شناسان و محققان شری قرار گرفته است.

در سال ۱۹۴۹ میلادی سرگئی رودنکو باستان شناس روس هنگام کاوش در گورهای اقوام سکایی منطقه ی پازیریک در دامنه های جنوبی جبال آلتایی در سیبری به یافتن دستبافته ای کامیاب شد که تاریخ فرشبافی را به یکباره دگرگون کرد.

دره پازیریک که از نظر باستان شناسی بسیار غنی است در دهه ۱۹۲۰ میلادی کشف شد. و متعاقباً در ادامه کشفیات ، ۵ تپه در این دره شناسایی و مورد اکتشاف قرار گرفت.

حفاریهای اولین تپه در سال ۱۹۲۹ صورت گرفت و فعالیت های اکتشافی بار دیگر در سال ۱۹۴۷ با حمایت آکادمی علوم روسیه و موزه آرمیتاژ آغاز شد و حفاری ها به چهار سرزمین دیگر بسط یافت.

مدارک کشف شده از زیر تپه ها حاوی برخی یافته های اساسی مربوط به سال ۴۳۰ قبل از میلاد است و حکایت از زمانی می کند که در آن این قبایل از دره پازیریک به عنوان گورستان استفاده می کرده اند.

نوشته ای به دست آمده روی چوب حاکی است که پنج گورستان طی دوره زمانی هشت ساله ساخته شده است. یافته هایی که در این پنج گور بدست آمده عبارت از دهها وسیله زندگی، ابزار آلات شکار، لباس و … می باشد که در بازسازی روش زندگی این جوامع یعنی قبایل بیابانگرد سکایی نقش بنیادی دارند.

اما مسحور کننده ترین یافته ها در گور یا تپه پنجم پازیریک بدست امده که عبارتست از فرشی در اندازه تقریباً مربع به ابعاد ۲۳/۱۸۹ در ۲۰۰ سانتیمتر و از آنجایی که همراه با این فرش ابزار و وسایل دیگری همچون یک دستگاه گاری نیز پیدا شده، عده ای نظرات خاصی در مورد کاربرد این قالیچه داده اند و حتی فرض بر این است که از ان برای مفروش کردن روی سطح گاری استفاده می شده است.

این فرش کاملاً از پشم درست شده و تار آن اندکی کشیده شده و پودهای آن به طور شل به تعداد سه (و بعضاً چهار)بار بین هر دو ردیف گره پیچیده شده است.

رجشمار این فرش تقریباً برابر با ۳۶۰۰ گره در هر دسیمتر مربع است که تعداد ۳۹ گره در هر ۵/۶ سانتیمتر و ۴۲ گره در هر ۷ سانتیمتر برای آن محاسبه شده که در مقایسه با فرشهای امروزی در رده فرشهای خوب و نسبتاً نفیس قرار می گیرد.نوع گره مورد استفاده در این فرش ازنوع گره ی معروف به ترکی است رنگ این فرش در طول زمان تغییر یافته و رنگ اصلی به سایه های صورتی روشن و سبز کم رنگ تبدیل شده و باید در اصل رنگ بسیار روشنی می داشته.

تحقیقات شیمیایی وجود نیل را در آن اثبات کرده و حاکی از آن است که از آن برای رنگ آبی یا متمایل به آن استفاده می شده است.

همچنین در رنگ های آن اسید kermes آمیخته با اسید کارمینیک یافت شده که احتمالاً برای رنگ قرمز (قرمز دانه) مورد استفاده قرار می گرفته است.

تصاویر و نقوش موجود بر روی این قالی عبارت است از: متن فرش به تعداد ۲۴ عدد مربع که داخل هر یک ستاره ای هشت پر وجود دارد.

در ردیف دوم پس از زمینه تصاویر حیوانی افسانه ای شبیه به یک شیر بالدار قرار دارد که در اصطلاح به گریفین شهرت یافته.

ردیف سوم عبارتست از ۲۴ عدد گوزن شاخ پهن. ردیف چهارم یا حاشیه چهارم ستاره ای شبیه به ستاره های هشت پر.

متن فرش به تعداد ۶۲ عدد و ردیف یا حاشیه پنجم ۲۸ تصویر اسب سوارانی که بطور دو نفر در میان به تناوب بر روی اسبها نشسته یا در کنار آن ایستاده اند و بالاخره آخرین حاشیه یا ردیف ششم مجددا همان تصویر حیوان افسانه ای بالدار یا گریفین قرار دارد.

پازیریک در حال حاضر در موزه آرمیتاژ روسیه نگه داری می گردد و شکل ظاهری قالیچه ی تقریبا مربع است و یک سمت آن به دلیل رطوبت قبر پوسیده شده بود که در حال حاضر بازسازی شده است.

قالیبافی دوره ساسانی

با شروع دوره ساسانی فصلی جدید در پویندگی هنر ایرانی در زمینه قالیبافی پدید آمد، می توان اوج درخشان و جلوه این هنر را در قالی بزرگی که در تالار کاخ کسری گسترده بود، مشاهده کرد. کریستن سن در خصوص سبک قالی دوره ساسانیان به حجاری شکار گراز از خسرو دوم طاق بستان اشاره می کند. فرش هایی که متعلق به دوره ساسانی باشد از خود ایران به دست نیامده، ولی زمانی که امپراطور روم شرقی هراکلیوس شهر دستگرد ساسانیان را در سال 628 میلادی تصرف کرد در فهرست اموال تاراجی به فرش های پر پشم اشاره می کند. به نظر می رسد منظور از فرش های پر پشم نوعی فرش است که بافت آن تا چند سال گذشته نیز میان برخی از عشایر و روستاهای منطقه چهرمحال و بختیاری رایج بود و به علت تراکم زیاد گره ها و قیچی و کوتاه نکردن پشم های بافته به اندازه فرش های معمولی در فرهنگ عامیانه به فرش خرسک موسوم است.

فرش بهارستان متعلق به دوره ساسانی که با نام‌های بهار خسرو، بهارکسری و مهستان نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین آثار هنری ایران است که بر اثرحمله اعراب به ایران و  انتقال آن به مدینه توسط اعراب تکه‌تکه شد.این فرش درایوان کسرا قرار داشته و دارای ۱۴۰ متر طول و ۲۷ متر پهنا بوده‌است، در بافت این فرش از ابریشم و طلا و نقره و جواهراتی چون زمرد ومروارید استفاده شده‌است و طرح آن یکی از باغ‌های بهشت را نشان می‌دهد.

در کتاب تاریخ طبری که توسط ابوجعفر محمد جریر طبری (۳۱۱ – ۲۵۵هجری قمری) نوشته شده‌است این فرش ذکر شده و نویسنده ابعاد آن را به طول ۴۵۰ قدم و عرض ۹۰ قدم درقصر تیسفون توصیف کرده‌است و همچنین روبرت بامبان نویسنده و پژوهشگر ایرانی مقیم آمریکا در کتابی با نام «آیا می‌دانید که» ابعاد فرش را ۲۶x۲۴ متر ذکر کرده‌است و همچنین آن را مزین به جواهرات گران‌بها توصیف کرده‌است.

یکی دیگر از کتاب‌های مشهور تاریخی که در مورد فرش بهارستان مطالبی را نوشته است ، کتاب تاریخ ابن اثیر است. در این کتاب می‌خوانیم که پادشاهان ساسانی این فرش گرانقدر را در زمستان‌ها استفاده می‌کردند ، به دلیل اینکه حاوی طرح گل و سرسبزی بود و بر روی آن مشغول نوشیدن باده می‌شدند تا چنین تصور کنند که در باغ هستند. در این کتاب همچنین می‌خوانیم که عرب‌ها به قالی بهارستان قطف می‌گفتند. برگ‌های قالی نیز از ابریشم بود که بر روی شاخه‌های زرین قرار داشت و گل‌های آن نیز زرین و طلایی بودند و میوه‌ها نیز به سان گوهر می‌باشند.

ابن اثر همچنین در توصیف ویژگی این فرش می‌گوید که راه‌ها به مانند رودها هستند و گوهرهایی که در تزیین فرش به کار گرفته شدند به جویبار شباهت دارند. در این کتاب نیز از فرش بهارستان بعنوان غنیمت جنگی اعراب در حمله به ایران یاد می‌شود که بعدا تکه‌تکه شده است.

خراسان یکی از قطب های بسیار مهم قالی بافی ایران است و بافندگی فرش در آن از اهمّیت ویژه ای برخوردار است.

صد ها سال باید می گذشت تا شاه عباس صفوی (۹۹۶ تا ۱۰۳۸ هجری قمری) پای فرش های دست بافت را به محیط شهری مشهد باز کند. همچنین بعدهاو درفاصله بین دو جنگ جهانی، جنگ، عدویی است که سبب خیر می شود و هنرمندان مهاجر آذربایجان را مجاور مشهد می کندتا به یمن این همجواری، شاهکار های هنر دستان ایرانی یکی پس از دیگری متولد شوند. این روند، کار به جایی می رساند که «فرش مشهد» به نماد اقتصاد و هم زیبایی شناسی ایرانیان بدل می شود و بازرگانان «ینگه دنیا» برای به چنگ آوردن این گوهر بی بدیل مشرق زمین آستین بالا می زنند.

همین می شود که جهان برای چند دهه تجلی گاه هنر شرقی را بانام «فرش مشهد» می شناسند، و سرسرا های زرین جهان از کاخ های سلطنتی شاهان و ملوک تا دفتر دبیر کل سازمان ملل تا… به قالی مشهد آراسته می گردند. همه این ها گواه این است که فرش مشهد، این اهمیت و ارزشمندی را دارد که به عنوان «میراث جهانی شهر مشهد» ثبت و معرفی شود، و از این رهگذر با بازیابی درست جایگاه رفیع و اصیل خود را به دست آورد و فرصت طلایی تولید این ثروت ملی و بومی رادوباره به دستان هنرمند مردم مشهد فراهم آورد.

معرفی و شناخت فرش هایی  که امروزه در کشور تولید می شوند:

فرش نائین

فرش نائین با کیفیتی که در بازارهای جهانی معروف است، فرشی نیست که استفاده از پشم‌های ضخیم ایرانی برای آن امتیاز محسوب شود. پشم مصرفی در این فرش از نوع ظریف است و درصد بالایی از آن پشمی است که به آن کرک گفته می‌شود.

طرح‌های رایج در فرش نائین

مهم‌ترین و اصلی‌ترین طرح مورد استفاده در فرش نائین لچک و ترنج است که از تنوع بسیار بالایی برخوردار است.

ویژگی‌های فرش نائین

از ویژگی‌های برجسته فرش نائین زمینه رنگی روشن و مات آن است که همراه با ظرافت و دقت در بافت به نقوش متراکم و پر از پیچش سنتی، آرامشی شگفت‌انگیز می‌بخشد. همچنین برخلاف بسیاری از مناطق دیگر کشور، فرش نائین از ابعاد خاصی تبعیت نمی‌کند و در اندازه‌های بسیار متنوعی تولید می‌شود.

چگونه فرش نائین را بشناسیم؟

فرش‌هایی که برای مصرف خانواده‌ها به کار می‌رود، ساختاری محکم و پرزهایی بلند دارد تا برای زیر پای افراد دوام بیشتری داشته باشند و چون فرش های نایین پرزهای کوتاهی دارند و بیشتر رنگ‌های روشن در آنها به کار رفته، کمتر مورد مصرف خانواده‌هاست و اکثرا برای تزئین به کار می‌روند.

فرش قم

قالی‌های قم ابتدا با استفاده از پشم‌های نه‌چندان ظریف وارد بازار می‌شدند ولی در طول زمان هنرمندان قالیباف قمی تحول قالیبافی را به حد تکامل رساندند و با مهارت و توانایی خاص مبادرت به بافت فرش‌های تمام‌ابریشم با رجشمار بسیار بالا کردند. قالی‌های نفیسی که به این ترتیب و با این نخ‌های ظریف ابریشمی به بازار راه یافتند به «گل ابریشم» معروف شدند.

طرح‌های رایج فرش قم

طرح‌های قالی‌های قم مانند رنگ‌های مورد استفاده‌شان از تنوع و گستردگی خاصی برخوردار هستند. نقشه‌های قالی‌های قدیمی قم از طرح‌هایی مشهور به لچک و ترنج شاه عباسی – محرمات- محرابی و شکارگاه تشکیل می‌شدند. این طرح‌ها که با اقتباس از نقشه‌ فرش‌های کاشان و اصفهان تهیه شده بود به سرعت با خلاقیت طراحان قم متحول و سبک جدیدی در صنعت قالیبافی ایران پدیدار شد. این سبک با ویژگی‌هایی مانند طراحی استادانه و هماهنگی نقوش و رنگ‌آمیزی بدیع و کم‌نظیر به «سبک فرش قم» مشهور شد.

ویژگی‌های فرش قم

عامل تعیین‌کننده برای شناسایی قالی‌های قم تکنیک کار است؛ زیرا روش کار در این قالی‌ها کاملاً منظم و کامل است. اگر به قالی‌های جدید با کیفیت عالی (مثلا قالی‌های کاشان، تهران، کرمان و…) دقیق شویم، در پشت‌شان به‌خصوص در ضخامت پودها، تار یا گره‌ها، کمی بی‌نظمی را خواهیم دید که البته قابل چشم‌پوشی است. این بی‌نظمی در قالی‌های قم مطلقاً وجود ندارد و نظم آنها به نحوی است که گاهی انسان را به تردید می‌اندازد تا جایی است که فکر می‌کند مبادا این قالی با ماشین بافته شده باشد. درواقع می‌توان گفت قالی‌های قم به دلیل ظرافت بسیارشان شهرت دارند.

قالی‌های قم بسیار بادوام بوده و بیشتر جنبه تزئینی دارند و از بهترین تولیدات قالی‌های ایران به شمار می‌روند.

چگونه فرش قم را بشناسیم؟‌

قالی‌های قم از طریق رنگ‌های روشن زمینه آن ـ سفید عاجی، کرم و زرد ـ قابل تشخیص هستند که عموماً این زمینه عاری از ترنج‌ها و لچک‌هاست؛ هر چند که نقش آنها در موضوعاتی که ارائه می‌کنند، دارای پاره‌ای نااستواری‌ها و تغییرپذیری‌هاست ولی در اکثر موارد معرف دو نوع نقش است؛ یکی سرو کوچک استلیزه شده؛ یعنی بته که گاهی مواقع به اشتباه به آن نقش کاشمر می‌گویند و دیگری نقش ظن‌السلطانی که این نقش عبارت است از گلدان مملو از گلی که پرندگان کوچک و زیبایی در بالای آن پرواز می‌کنند

فرش کاشان

فرش کاشان از نظر طراحی تحت تأثیر طرح گردان و لچک ترنج اصفهان است، ولی ظرافت و دقت فرش اصفهان را نداشته و رنگ‌بندی محدودتری دارد.

ویژگی‌های فرش کاشان

از ویژگی‌های فرش کاشان می‌توان گفت قطع این فرش‌ها به استثنای قالی‌های کناره‌ای، تقریباً به اندازه سجاده و بزرگ‌تر است و این در حالی‌ است که در دهات شرقی کاشان قالیچه‌های به قطع کمتر از یک مترمربع نیز بافته می‌شود.

چگونه فرش کاشان را بشناسیم؟

قالی کاشان هم از طریق بافت بسیار ظریف که جزئیات تمام نقش‌ها را ظاهر می‌سازد و هم از طریق پشم بسیار عالی مرینوس آن که به سطح قالی یک حالت مخملی می‌دهد، قابل تشخیص است. بدون تردید استفاده از پشم استرالیایی توسط کسی انجام شده که اساس تولید فرش نوین کاشان را گذاشته و واردکننده همین پشم و بنیانگذار بافندگی شهر بوده است.

فرش ترکمن

تار و پود قالی‌های ترکمنی بیشتر از پشم است و آنها از پشم گوسفندان خود برای بافتن فرش‌های‌شان استفاده می‌کنند. قالی ترکمن را زنان روی دار افقی و درون چادرهای عشایری می‌بافند که در نتیجه بافت قطعات کوچک‌تر در بین‌شان رواج دارد. علاوه بر قالی، انواع دیگری از بافته‌های فرش و گلیم‌گونه نیز که عمدتاً کاربرد ویژه‌ای دارند در مناطق ترکمن‌نشین تولید می‌شود که از آن جمله می‌توان به خورجین، آلمالیق و اجاق‌باشی اشاره کرد.

ویژگی های فرش ترکمن

بیشتر قالی‌های ترکمن از نوع درشت‌باف هستند. مهم‌ترین ویژگی فنی آنها تک‌پوده بودن‌شان است (تک‌پود نازک) که همراه قالیچه‌های بلوچ از بارزترین نمونه‌های این شیوه به شمار می‌رود تا آنجا که می‌توان گفت فرش‌های ترکمن تخت‌باف هستند.

طرح‌های رایج فرش ترکمن

نقشه‌های ترکمنی اصیل همه تکراری هستند؛ یعنی از تکرار یک یا چند نقش‌مایه شکل می‌گیرند.

طرح رایج در فرش ترکمن «گل» و طرح‌های هندسی است.

چگونه فرش ترکمن را بشناسیم؟

علاوه بر استفاده خیلی زیاد از طرح گل از دیگر روش‌های شناسایی فرش ترکمن استفاده از دوایر پیچ در پیچ به شکل هندسی بسیار زیباست که این نقوش بر تارک فرش ترکمن فراوان می‌نشیند.

این نقوش هندسی غیر از دستبافته‌ها در زیورآلات، قاب دعا، گل یقه‌ها و حتی سنگ مزارها و درآرایش احشام ترکمن‌ها نیز به چشم می‌خورد. باید گفت ترکمن اهل نقش است، « نقشبند» است و شیفته نقوش هندسی.

در نهایت باید افزود که تمامی هنرهای مردم ترکمن ارتباط مستقیمی با طبیعت اطراف دارد.

فرش کرمان

کمبود آب و مناطق لم‌یزرع کوهستانی و شن‌زارهای این سامان، سبب شده تا بیشتر اهالی این منطقه به جای کشت و زرع به هنر و صنعت قالیبافی روی آورند. این ناحیه از ایران از دیرباز یکی از مراکز مهم فرشبافی کشور ما به شمار می‌رفته و تاریخ فرشبافی کرمان به قرن‌ها پیش و قبل از دوران صفویه برمی‌گردد.

طرح‌های رایج فرش کرمان

طراحان کرمانی از نقوش گل و برگ و درخت استفاده کرده و می‌کنند و بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند شرایط اقلیمی و محیط کویری کرمان سبب شده تا طراح کرمانی با به تصویر کشیدن گل‌ها و گیاه‌ها، کمبود آنان را در ذهن خود جبران سازد.

ویژگی‌های فرش کرمان

از لحاظ رنگ‌آمیزی، فرش کرمان یکی از متنوع‌ترین و شادترین فرش‌های ایران محسوب می‌شود.

شهرت عمده فرش‌های کرمان به خاطر رنگرزی‌شان است؛ چون تنها مرکز قالیبافی در ایران است که در آن تقریبا به کلی مواد رنگ‌آمیزی بیگانه تحریم شده است. رنگ‌های به کار رفته در این فرش‌ها بسیار متنوع است. درواقع می‌توان گفت اکثر این رنگ‌ها که تا گذشته نزدیک در کارگاه‌های رنگرزی برای مصارف شالبافی و قالیبافی به‌کار می‌رفتند از سری رنگ‌های طبیعی بودند ولی در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم کمی رنگ‌های جوهری به کارگاه‌های رنگرزی‌شان راه یافت.

فرش تهران

در تهران امروز فرش‌های مناطق مختلف ایران تولید می‌شود. اهالی شهرک‌های اطراف تهران به‌ویژه اسلامشهر به تولید انواع فرش به‌خصوص قالی‌های ظریف تبریز، قم و نائین مشغول هستند. همچنین کارگاه‌هایی به صورت متمرکز در چند جای تهران به تولید فرش مناطق مختلف و نیز قالی‌های دارای طرح و تصویر و تابلوفرش می‌پردازند و مراکز آموزشی متفاوت نیز به آموزش طراحی و بافت قالی برحسب علاقه و سلیقه اشتغال دارند.

نکته لازم به ذکر درباره تولیدات امروز قالی تهران این است که بعضی از طرح‌های مورد استفاده در قالی‌های این شهر را می‌توان متعلق به همه جای ایران دانست و بعضی دیگر به هیچ‌یک از سبک‌های طرح و نقش فرش ایران مشابهت ندارد.

طرح‌های رایج فرش تهران

همچنانکه پیش‌تر نیز اشاره شد، قالیبافی تهران کاملاً متأثر از مهاجرت‌های بی‌رویه از نقاط مختلف کشور به این شهر است؛ به‌طوری که به علت مهاجرت و اسکان تعدادی از قالیبافان شهرستانی در این شهر، همه نوع بافت و طرحی را در میان فرش‌های تهران می‌توان دید.

با تمامی اینها قالی‌های تهران عمدتا در زمینه روشن و با بهره‌گیری از نقوش قدیمی یا اشکال جدید در طرح‌های لچک و ترنج، درختی حیواندار، درختی ساده، هندسی خاتم شیراز، بازوبندی و هراتی با حاشیه سماوری و … بافته می‌شوند. طرح‌های پیچک‌دار مشبک در تکرارهای متوالی نیز در تهران رایج است. همچنین از طرح‌های رایج دیگر می‌توان به فرش‌های تصویری اشاره کرد. طرح مناطق قم، تبریز، نائین، کاشان و اصفهان نیز در تهران بافته می‌شود ولی سبک نائین و کاشان بیشتر است.

ویژگی‌های فرش تهران

در فرش‌های تهران بیشتر از رنگ روشن برای زمینه استفاده می‌شود ولی رنگ‌های ویژه این فرش‌ها عبارتند از: لعل تیره‌فام برای زمینه و آبی بسیار لطیف برای لچک‌ها. رنگ‌های دیگری همچون سیاه (به‌خصوص در خطوط محیطی نقش‌ها)، آبی تیره، گلی همانند رنگ‌های آزاد یا بنفش، سفید عاجی، سبز نخودی، سبز کهنه، و قرمز تیره و زرد خردلی نیز استفاده می‌شوند و غالب رنگ‌ها گیاهی است.